Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) - objawy, przyczyny, leczenie
Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) to poważna choroba, charakteryzująca się umyślną utratą masy ciała, która jest indukowana i utrwalana przez pacjenta. Objawy anoreksji do pewnego momentu zwykle pozostają niezauważone przez otoczenie. Dopiero znaczna utrata wagi wskazuje bliskim chorej, że mają do czynienia z zaburzeniami łaknienia. Anoreksja występuje zazwyczaj u młodych, nastoletnich dziewcząt. Nie omija jednak mężczyzn, o czym często się zapomina. Leczenie anoreksji wymaga pomocy psychiatry, gdyż w rzeczywistości jest to choroba psychiczna, która prowadzi do zaburzenia postrzegania samego siebie.
1. Co to jest anoreksja?
Najbardziej charakterystycznym objawem anoreksji jest uporczywe dążenie do zmniejszenia masy ciała. Osoby chore nie zaprzestają się odchudzać nawet wtedy, kiedy ich organizm jest wyniszczony. Największa zapadalność na jadłowstręt psychiczny przypada wśród dziewcząt pomiędzy 13. a 25. rokiem życia. Coraz częściej obserwuje się również anoreksię u mężczyzn.
Na czym polega anoreksja? Zaburzenie to ma podłoże psychopatologiczne, polegające na obawie przed tyciem, zmianą kształtu ciała. Najczęściej anoreksja zaczyna się od odchudzania, które często jest sprowokowane niewinną uwagą na temat zmiany sylwetki, związanej z okresem dojrzewania. Osoby cierpiące na tę chorobę podejmują szereg działań w celu osiągnięcia bardzo niskiej masy ciała. Jednym z takich zachowań jest ścisłe ograniczanie ilości przyjmowanych kalorii.
W wielu przypadkach, osoby cierpiące na anoreksję unikają spożywania posiłków z bliskimi, zabierają jedzenie do pokoju, tam chowają, wyrzucają, oddają puste talerze. Potem, co raz większa potrzeba schudnięcia i strach przed przytyciem doprowadzają do stosowania środków przeczyszczających i prowokowania wymiotów. Pogłębia się choroba, zanika łaknienie, pojawia się obsesyjna myśl o co raz szczuplejszej sylwetce. Próby przełamania przez bliskich nieprawidłowego odżywiania natrafiają na mocny sprzeciw oraz usilne zaprzeczanie chorobie. Mimo znacznego wychudzenia, chorzy często nie mają poczucia swojego ciężkiego stanu, zachowują aktywność fizyczną i życiową.
Osoba cierpiąca na jadłowstręt psychiczny odchudza się dalej, mimo osiągnięcia zaplanowanej wagi. Żadna waga nie jest dostatecznie niska, ponieważ chorzy nie akceptują swojego wyglądu.
2. Przyczyny anoreksji
Mimo wielu lat obserwacji i badań jednoznaczne przyczyny anoreksji nie zostały do końca poznane. Wyróżnia się natomiast 4 kategorie czynnków, które predysponują do wystąpienia anoreksji:
I. czynniki psychologiczne:
depresja, obsesje i kompulsje, lęk,
niska samoocena, tendencja do pomniejszania własnych osiągnięć,
zaburzony obraz własnego ciała,
zaburzenia osobowości,
trauma psychologiczna lub fizyczna,
perfekcjonizm, poczucie odpowiedzialności,
wysokie ambicje i potrzeba sukcesu,
II. czynniki genetyczne:
niekorzystne czynniki działające w okresie ciąży i okołoporodowym,
zaburzenia okresu karmienia we wczesnym dzieciństwie,
choroby układu pokarmowego,
III. predyspozycje rodzinne:
specyficzny model rodziny (silne więzy wewnętrzne, sztywność),
relacje z rodzicami utrudniające osiągnięcie autonomii w okresie dojrzewania (nadopiekuńczość rodziców, problemy z komunikacją między członkami rodziny),
przecenianie oczekiwań społecznych,
występowanie zaburzeń odżywiania, uzależnienia od alkoholu.
IV. czynniki kulturowe:
kulturowa presja wywierana na kobiety dotycząca odchudzania i stosowania diety, piętnowanie otyłości,
ideał szczupłej sylwetki jako symbol sukcesu, większego poważania w społeczeństwie, lepszego poczucia własnej wartości,
niezadowolenie i silna koncentracja na własnym wyglądzie.
Często proces chorobowy jest wyzwalany w wyniku silnych przeżyć emocjonalnych, jak: śmierć w rodzinie, rozwód, zmiana szkoły. Choć anoreksja jest przede wszystkim chorobą nastolatek, to wyraźnie rośnie częstość jej występowania u kobiet powyżej 40. roku życia. Do niedawna w ogóle nie rozpoznawano anoreksji w tym wieku przedziale wiekowym. Okazuje się jednak, że jest to kwestia bardziej poważna niż się wydawało.
Przyczyn wzrostu zachorowań na anoreksję w dojrzałym wieku upatruje się w wielu źródłach. Uważa się, że obecnie dorosłe kobiety, pochodzące z czasów wyżu demograficznego, wychowywane były w przekonaniu, że człowiek zawsze musi wyglądać atrakcyjnie. Co raz więcej jest też „dojrzałych” idoli, aktorów w popularnych serialach, gwiazdach muzyki, które wyglądają tak samo jak w czasach swojej młodości, tworząc dalej mit o potrzebie urody i szczupłości.
Rosnące wymagania względem kobiet po 40. roku życia, przedłużanie aktywności zawodowej, a często w połączeniu z rosnącą liczba rozwodów, stwarzają warunki do ciągłego dbania o swoje ciało i atrakcyjność fizyczną. Często jest to także sposób na ucieczkę od problemów.
Jaki jest problem w przypadku anoreksji w starszym wieku? Dużo trudniej uzyskać odpowiednią pomoc i leczenie. Przez cały czas skupiano się na leczeniu nastolatków, tworzono dla nich specjalne oddziały, terapie. Nie ma takich miejsc dla chorych na anoreksję w starszym wieku i trudniej jest też znaleźć specjalistów, którzy gotowi są pomóc w takiej terapii. Anoreksja przebiega wtedy dużo groźniej, szybciej dochodzi do powikłań narządowych oraz zgubnych skutków wychudzenia.
3. Rodzaje anoreksji
Anoreksja to choroba, którą dzieli się na dwa typy:
- restrykcyjny (ograniczający) - chory ogranicza przyjmowanie pokarmu do bardzo niewielkich ilości i nieregularnie stosuje środki przeczyszczające,
- bulimiczno-przeczyszczający (żarłoczno-wydalający) - chory zazwyczaj ogranicza ilość przyjmowanego pokarmu, jednak regularnie miewa też okresy przejadania się lub prowokowania wymiotów i nadużywania leków przeczyszczających i moczopędnych. Stosowane metody zwykle prowadzą do biochemicznych zaburzeń oraz zakłóceń czynności narządów.
Należy podkreślić również, że przebieg choroby dzieli się na: epizodyczny, jednorazowy, przewlekły, falujący, nawracający.
4. Objawy anoreksji
Jadłowstręt psychiczny to poważna choroba charakteryzująca się wysoką śmiertelnością. Przy niebezpiecznie niskiej wadze dochodzi do znaczącego osłabienia organizmu. Niedobór witamin i składników odżywczych zaburza prawidłowe funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Anorektyczki często odczuwają przewlekłe zmęczenie, bóle głowy, zaburzenia pamięci i koncentracji. Skutkiem utraty wagi jest również anemia (tzw. niedokrwistość).
W ośrodkowym układzie nerwowym następuje zanik kory mózgowej, powodując drażliwość, zaburzenia neuropsychologiczne oraz napady padaczkowe. Może dochodzić do zachowań o typie obsesji i natręctw, w odniesieniu do tematu odżywiania (przeliczanie kalorii, codzienne weryfikowanie wagi).
W wyniku zaniku tkanki tłuszczowej oraz znacznego obniżenia poziomu przemiany materii następuje zachwianie procesów termoregulacji, chorzy odczuwają zimno.
W znacznym wyniszczeniu organizmu dochodzi do zaburzeń hormonalnych - brak miesiączki, ulega zmniejszeniu wielkość jajników oraz macicy, co stanowi główną przycznę bezpłodności.
Do objawów ze strony układu pokarmowego można zaliczyć: bóle brzucha, wymioty, wzdęcia, zaparcia, zapalenie błony śluzowej żołądka. W wyniku niedożywienia układ krążenia nie funkcjonuje prawidłowo. W przebiegu anoreksji występują zaburzenia rytmu serca, krążenia krwi w organizmie, omdlenia, a także zanik mięśnia sercowego. Na skórze pojawia się meszek (lanugo), a w kącikach ust zajady, włosy wypadają, paznokcie stają się kruche i łamliwe.
Objawem anoreksji jest wychudzona i wyniszczona sylwetka. Utrata masy ciała może być nagła i drastyczna. Obsesja na punkcie odchudzania jest tak intensywna, że osoba z anoreksją stara się ukryć swoje wychudzenie poprzez noszenie workowatych ubrań, czy unikanie spożywania wspólnych posiłków.
5. Rozpoznanie anoreksji
Objawy anoreksji mogą być różnorodne, co wiąże się z trudnościami w zdiagnozowaniu choroby. Jak podkreślają specjaliści, jest to choroba nie tylko ciała, ale i duszy. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne określiło jasne kryteria służące rozpoznaniu anoreksji (wg DSM-IV). Kryteria te ułatwiają diagnostykę i są pomocne w szybkim wdrażaniu efektywnych terapii.
Podstawowe kryteria rozpoznawania anoreksji to:
- silny lęk przed przybraniem na wadze i otyłością mimo stwierdzonej, utrzymującej się niedowagi,
- odmowa utrzymania właściwej wagi dla danego wieku oraz wzrostu (np. utrata wagi, która prowadzi do utrzymania ciężaru ciała na poziomie poniżej 85 proc. oczekiwanej wagi lub brak prawidłowego przyrostu wagi w okresie wzrostu, który skutkuje utrzymaniem ciężaru ciała poniżej 85 proc. należnej wagi),
- brak miesiączki u kobiet miesiączkujących (brak co najmniej trzech cykli miesiączkowych) – przyjmuje się, że brak miesiączki nastąpił, jeśli powrót cyklu następuje dopiero po zastosowaniu hormonów takich jak estrogen,
- zaburzenie percepcji własnego ciała (jego wagi i kształtu) – nadmierny wpływ wymiarów i wagi na samoocenę, a także bagatelizowanie zbyt niskiej masy ciała.
Dodatkowym kryterium rozpoznawania anoreksji proponowanym przez Międzynarodową Klasyfikację Chorób (ICD-10) jest wskaźnik masy ciała BMI niższy niż 17,5.
Warto pamiętać, że oprócz kryteriów podstawowych należy brać pod uwagę inne wyznaczniki anoreksji. Jest to bowiem choroba złożona, która może mieć mniej widoczne objawy. Wiele chorych osób umiejętnie maskuje utratę wagi. W takiej sytuacji sygnałem alarmowym dla otoczenia mogą być symptomy towarzyszące anoreksji: depresja, niepłodność oraz zatrzymanie miesiączki. Nierzadko utrata masy ciała jest z początku odbierana przez lekarzy na przykład jako objaw choroby nowotworowej. Specjaliści są zgodni, że jadłowstręt psychiczny powinien być rozpoznawany już przez lekarzy rodzinnych oraz lekarzy pierwszego kontaktu.
6. Leczenie anoreksji
Jeśli choroba jest wykryta odpowiednio wcześnie, jej leczenie ma szanse powodzenia. Aby nie doszło do nawrotu anoreksji, pacjentka powinna do końca życia regularnie poddawać się kontroli lekarskiej i unikać kontaktów z osobami, które miały na nią negatywny wpływ. Są to na przykład poznane przez internet osoby ze społeczności anorektyków.
Jeśli leczenie anoreksji zostało stosunkowo wcześnie rozpoczęte, celem jest doprowadzenie organizmu do właściwego stanu niezagrażającego życiu pacjentki. Czasami jednak jest na to za późno. Wówczas lekarze mogą jedynie uśmierzyć ból i przedłużyć życie chorej. Jak wygląda leczenie, gdy są szanse na jego powodzenie?
- Najczęściej zaczyna się od odizolowania chorej od toksycznego środowiska. Niekiedy konieczne jest odseparowanie od rodziny. Anorektyczka powinna zmienić szkołę lub pracę i poszukać sobie nowych znajomych.
- Następnie zaczyna się długotrwałą psychoterapię. W międzyczasie chora ma za zadanie przyswoić sobie zasady racjonalnego odżywiania.
Potrzeba wiele czasu, by wyjść z anoreksji, a bez pomocy specjalistów jest to niemożliwe. Często zdarza się, że po zaobserwowaniu choroby rodzina anorektyczki chce ją “wyleczyć”, zmuszając do jedzenia. Członkowie rodziny kontrolują chorą, co powoduje efekt odwrotny do zamierzonego. Anorektyczka chowa jedzenie lub spożywa je, a później zmusza się do wymiotów, co jest charakterystyczne dla bulimii.
Prowokowanie wymiotów lub spożywanie dużych ilości środków przeczyszczających budzi frustrację i może wywołać załamanie nerwowe. Chora, która jeszcze niedawno miała kontrolę nad swoim ciałem, a ciągłe odchudzanie postrzegała jako dążenie do perfekcji i coś czystego, zaczyna brzydzić się samej siebie. Odczuwa wstręt do swojego ciała, przez co może wpaść w głęboką depresję. Aby pomóc, bliscy powinni zrozumieć, że wmuszanie jedzenia nie pomoże. Anoreksja to choroba psychiczna, a jej leczenie w wielu przypadkach polega na łączeniu metod: terapii rodzinnej, psychoterapii, farmakoterapii oraz w trudniejszych przypadkach hospitalizacji.
Ważne jest, aby osoby cierpiące na anoreksję jak najszybciej otrzymały pomoc i leczenie w związku z ryzykiem utraty zdrowia a nawet życia.
7. Kiedy podejrzewać anoreksję?
Można podejrzewać zaburzenia odżywiania u innej osoby, gdy: przeżywa silny lęk przed przytyciem, nawet jeśli ma niedowagę, nie chce utrzymać wagi ciała w graniach normy i nie jest to spowodowane chorobą somatyczną, jej BMI jest mniejsze od 17,5, nieprawidłowo ocenia swoją sylwetkę, ciało, lekceważy skutki nagłego spadku wagi, spożywa posiłki w samotności, cierpi na wtórny brak miesiączki (w ciągu co najmniej 3 miesięcy), często gotuje dla innych, z pasją przygotowuje posiłki dla domowników, intensywnie ćwiczy, kłamie na temat zjedzonych posiłków, * główny temat rozmów z chorą osobą to jedzenie, kalorie, diety.
