Borówka czarna (Vaccinium myrtillus) – właściwości i zastosowanie borówki czarnej

Vaccinium myrtillus to borówka czarna, gatunek z rodziny wrzosowatych (Ericaceae), która jest traktowana zarówno jako roślina jadalna, jak i lecznicza. Jej nazwa rodzajowa pochodzi od łacińskiego bacca, czyli „jagoda”.

Ta wieloletnia, dobrze nam znana roślina nosi wiele nazw zwyczajowych. To najczęściej jagoda, czarna jagoda czy czernica. Jednak w polskim nazewnictwie ludowym i tradycyjnym funkcjonowało bądź funkcjonuje wiele innych pojęć. To na przykład: jagoda czarna, jagoda czernica, jagoda leśna, jagodnik, jagodowisko, jagodzina, jagodzisko, borówka, borówka zwyczajna, borówka, borówka czernica, borzyk, carna jagoda, ciemna jagoda, afina, afyny, borowina, borownik, borówczak, czernina, czornyja jahody, jafena, jafery, modra jagoda czy sinica.

Jagoda jest szeroko rozprzestrzeniona nie tylko w Europie, ale także w Azji i Ameryce Północnej. Można ją spotkać na obszarach o klimacie umiarkowanym i arktycznym. W Polsce jest pospolita zarówno w górach, jak i na nizinach. Typowe dla niej są jagodziska. To rozległe i bogate w surowiec obszary jej skupienia.

Jak wygląda jagoda? Vaccinium myrtillus to krzewinka o wysokości od 15 do 30 centymetrów. Rozrasta się za pomocą kłączy, tworząc rozległe płaty. Co interesujące jedna roślina może zajmować może powierzchnię kilku metrów kwadratowych.

Jagoda ma drobne listki, a jej kwiaty są pojedyncze. Młoda roślina ma zielone owoce, które z czasem stają się czerwone, a w miarę dojrzewania ciemnieją. Dojrzałe są czarne z niebieskawym, woskowym nalotem. Osiągają średnicę do 6–10 milimetrów.

Szczególną cechą gatunku jest wyjątkowo duża zawartość antocyjanów. W 100 g świeżych owoców występuje nawet 700 mg. Ich udział wzrasta wraz z ich dojrzewaniem owoców i porą roku. Najbogatsze w antocyjany są jagody zbierane późnym latem. Z kolei zawartość flawonoli wynosi średnio 14 mg na 100 g owoców i w miarę dojrzewania owoców maleje.

Owoce zawierają dużo cukrów (dominują fruktoza i glukoza), kwasy organiczne, pektyny, taniny, kwercetynę. Wyróżniają się dużą zawartością manganu. Są zasobne w glikozydy, irydoidy oraz glikokininy. Liście zawierają podobne składniki jak owoce.

Vaccinium myrtillus jest traktowana zarówno jako roślina jadalna, jak i lecznicza. Surowcem jadalnym są owoce borówki czernicy, a leczniczym zarówno owoce, jak i liście. Można je stosować wewnętrznie i zewnętrznie.

Borówka czarna znana jest od wieków. Jej owoców używano niegdyś jako lekarstwa przy biegunkach i krwawej dyzenterii. Działanie lecznicze przypisuje się przede wszystkim antocyjanom obecnym w owocach.

Dziś Vaccinium myrtillus przypisuje się właściwości:

• ściągające,
• przeciwgorączkowe,
• przeciwbakteryjne i antyseptyczne. Garbniki zawarte w świeżych owocach hamują przepuszczalność błon śluzowych jelit, niszczą drobnoustroje chorobotwórcze, a antocyjany wiążą w przewodzie pokarmowym toksyny bakteryjne oraz inne szkodliwe związki, utrudniając tym samym ich wchłanianie,
• działanie przeciwbiegunkowe i na zaparcia – jagody łagodzą zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, takie jak biegunki, nieżyt żołądka i jelit, owrzodzenia okrężnicy, Suszone jagody mogą być stosowane przy biegunkach, a owoce świeże są dobre na zaparcia,
• obniżające poziom cukru we krwi,
• moczopędne, łagodzące stany zapalne układu moczowego,
• wspomagające prawidłowe widzenie. Owoce są stosowane na schorzenia siatkówki, retinopatie i osłabienie widzenia wywołane zaburzeniami mikrokrążenia,
• uszczelniające naczynia kwionośne.
• przeciwrobacze - posiadają je świeże owoce, które stosuje się jako wsparcie terapii skierowanej przeciwko glistom ludzkim i owsikom.

Vaccinium myrtillus można stosować zewnętrznie, jako środek odkażający przy nieżytach jamy ustnej i gardła, stanach zapalnych skóry i śluzówek oraz innych schorzeniach skóry i hemoroidach.

Do celów spożywczych zbiera się dojrzałe jagody. Można je jeść na świeżo, a także w postaci suszonej, mrożonej oraz jako składnik przetworów, takich jak dżemy, soki oraz ciekłe lub sproszkowane koncentraty, które są suplementami diety.

Do tradycyjnie w Polsce przygotowywanych dań i przetworów z owoców borówki czarnej należą jagodzianki, czyli słodkie bułki drożdżowe z nadzieniem z jagód, pierogi z jagodami, ciasto jagodowe, pasteryzowane w słoikach jagody z cukrem, zupa jagodowa, sok z jagód czy nalewka jagodowa.

Co ważne, ze względu na ryzyko zarażenia bąblowicą nie należy zbierać jagód opadłych na ziemię, a owoce przed spożyciem powinny być dokładnie myte. Ponadto zbiór owoców leśnych jest w Polsce regulowany przez ministerialne rozporządzenie, które zezwala na zrywanie ich wyłącznie ręcznie. Oznacza to, że nie można używać narzędzi i urządzeń, które niszczą bądź uszkadzają rośliny.