Wapń (Ca)
Wapń jest szeroko rozpowszechnionym pierwiastkiem, który występuje w przyrodzie w postaci węglanu, siarczanu i krzemianu. Jest on piątym co do ilości pierwiastkiem w organizmie po węglu, wodorze, tlenie i azocie. W organizmie dorosłego mężczyzny, ważącego 70 kg znajduje się ok. 1000–1500 g wapnia, a w organizmie kobiety ok. 1000 g. Około 99% wapnia odkłada się w kośćcu i zębach jako fosforan wapniowy.
Bardzo niewielka ilość wapnia występująca poza kośćcem znajduje się w płynach ustrojowych, często w postaci zjonizowanej. W rzeczywistości ta nieznaczna ilość zjonizowanego wapnia w płynach ustrojowych odgrywa bardzo ważną rolę w krzepnięciu krwi, dla utrzymania normalnej akcji serca oraz funkcjonowania mięśni i nerwów. Jest istotna w przepuszczalności błon komórkowych, stanach zmęczenia, dolegliwościach płucnych, zapaleniach węzłów chłonnych. Działa przeciwzwyrodnieniowo, przeciwdziała powstawaniu stanów nowotworowych.
Jest pierwiastkiem o bardzo dużym znaczeniu dla zdrowia. Powszechnie znane jest jego znaczenie dla kobiet w ciąży i karmiących matek oraz dla dzieci w czasie intensywnego wzrostu. Mniej wiemy o przeciwdziałaniu wapnia w przypadku astmy, gruźlicy, krzywicy. Wapń wzmacnia serce, zapobiega gorączce, przeciwdziała pobudliwości komórek nerwowych (uspokaja nerwy) oraz mięśniowych (bierze udział w procesie skurczu mięśni szkieletowych), zwiększa wytrzymałość, koncentrację uwagi, żywotność, popęd seksualny. Ogromne jest znaczenie wapnia w leczeniu i gojeniu ran. Jest niezbędny przy krzepnięciu krwi.
Zapotrzebowanie na wapń zmienia się z wiekiem. Mężczyźni i kobiety powyżej 18 r.ż. potrzebują dziennie ok. 800 mg, kobiety w czasie drugiego i trzeciego trymestru ciąży oraz w czasie karmienia ok. 1200 mg dziennie, niemowlęta do roku 360–540 mg dziennie i dzieci do 18 r.ż. 800–1200 mg dziennie. W przypadku konieczności dostarczenia dodatkowej ilości wapnia, oprócz wapnia zawartego w produktach naturalnych, można podawać węglan, mleczan lub glukonian wapnia oraz fosforan dwuwapniowy.
Proces wchłaniania wapnia przebiega głównie w jelicie cienkim. Absorpcję ułatwiają: witamina D, laktoza i białko. Wchłanianie to jest w dużej mierze uzależnione od zapotrzebowania organizmu. Im bardziej zasadowa jest treść przewodu pokarmowego, tym trudniej rozpuszczalne są sole wapnia. Z tego względu jest wskazane wspomaganie acidofilnej flory przewodu pokarmowego, np. bakterii kwasu mlekowego przez obniżenie pH, co sprzyja wchłanianiu wapnia. Wchłanianie wapnia spada w czasie stresu i kiedy w organizmie występuje nadmiar szczawianów, soli kwasu fitynowego i fosforanów znajdujących w takich produktach, jak: szpinak, przaśne pieczywo oraz po spożyciu alkoholu, kawy, cukru lub leków takich jak tetracykliny, leki moczopędne lub zobojętniające kwaśną treść żołądkową (glin). Ludzie obłożnie chorzy czy prowadzący mało ruchliwy tryb życia przyswajają mniej, a wydalają więcej wapnia.
Przyswajanie przez organizm wapnia zależy nie tylko od jego zawartości w produktach, ale i od stosunku do innych pierwiastków, a w pierwszej kolejności do żelaza, magnezu, fosforu. I tak np. w przypadku magnezu wzajemny stosunek molowy wapnia do magnezu wynosi 2:1. Stosunek wapnia do fosforu w pożywieniu dla dzieci powinien być jak 1:1, dla dorosłych 1:1,5, dla kobiet w ciąży i karmiących jak 1:1. Przemiana wapnia zachodzi pod silnym wpływem przytarczyc.
Objawy nadmiaru wapnia (hiperkalcemia). Zawartość wapnia w surowicy wynosi 90–120 mg/l. Objawami hiperkalcemii jest zwiększona reabsorpcja fosforanów w cewkach nerkowych, co prowadzi do zmniejszenia zawartości fosforanów w moczu, a to z kolei wywołuje wzrost stężenia wapnia we krwi, aby utrzymany był właściwy stosunek Ca:P. Te dodatkowe ilości wapnia i fosforu pochodzą z tkanek miękkich i kośćca.
Do chorób z nadmiaru wapnia wydają się należeć uwapnienie naczyń, choroby nerek, rak kości, kamice, osłabienie mięśni, ospałość, a nawet śpiączka.
Objawy niedoboru (hipokalcemia). Zdecydowanie częstsze są braki wapnia. Składa się na to szereg przyczyn zarówno środowiskowych, jak i antropogenicznych. Do czynników środowiskowych należą przede wszystkim zaburzenia w glebach powodowane na olbrzymim obszarze przez kwaśne deszcze, a z drugiej strony przez jednostronne nawożenie, które także powoduje zakwaszenie gleby. W Polsce pogłębia to zły stan gleb, z których ok. 80% to gleby kwaśne. Poziom wapnia we krwi wynosi zwykle ok. 100 mg/1-1 i jest kontrolowany przez kombinacje dwóch hormonów: kalcytoniny, która obniża poziom wapnia i fosforu we krwi oraz parathormonu, który odpowiada za dystrybucję wapnia do krwi i kości.
Istnieje wiele schorzeń, które wiąże się z niedoborami wapnia, np. krzywica, osteoporoza, zapalenie stawów. Objawami niskiego poziomu wapnia w organizmie mogą być: podatność kości na złamania, osłabienie struktury zębów, tężyczka (nadmierna pobudliwość mięśni do skurczu), drętwienia kończyn, zaburzenia rytmu serca, zaburzenia krzepnięcia krwi, drażliwość, podatność na depresję i lęk, niskie ciśnienie tętnicze.
Przyczyną niskiego poziomu wapnia mogą być porważne stany, wymagające leczenia, takie jak: nadczynność tarczycy, niedoczynność nadnerczy i przytarczyc, niedobór witaminy D, nadmierny poziom witaminy A, nadmierne zatrzymywanie fosforu w ustroju, niedobór miedzi, gromadzenie metali toksycznych.
