Muchomor sromotnikowy - charakterystyka, objawy zatrucia, pierwsza pomoc

Muchomor sromotnikowy należy do najbardziej trujących grzybów w polskich lasach. Mimo wielu informacji o charakterystycznych cechach gatunku, co roku rozpoznaje się zatrucie u wielu osób. Niestety toksyny sromotnika prowadzą do niewydolności wątroby i nerek, które często kończą się śmiertelnie. Nawet jeden niewielki muchomor zielonawy w potrawie może wywołać poważne problemy zdrowotne u kilku osób. Toksyny tego gatunku nie znikają w procesie gotowania, suszenia, mrożenia ani marynowania. Po czym rozpoznać sromotnika i co zrobić w przypadku zatrucia?

1. Charakterystyka muchomora sromotnikowego

Muchomor sromotnikowy (Amanita phalloides) to inaczej muchomor zielonawy, przez niektóre osoby określany jest także sromotnikiem. Po raz pierwszy został opisany w 1727 roku przez S. Vaillanta.

Nazwę wymyślił Franciszek Błoński w 1889 roku, a w 1992 roku Władysław Wojewoda zaproponował określenie muchomor zielonawy.

Zobacz film: "Grzyby: jak ich szukać, żeby znaleźć?"

W piśmiennictwie mykologicznym gatunek był też opisywany jako muchomor bulwiasty i podsadka słupiakowata. Muchomor najczęściej występuję w lasach iglastych oraz mieszanych, znacznie rzadziej można go spotkać w lasach iglastych.

Można na niego trafić na terenie całej Europy, Ameryki Południowej, Północnej, Środkowej, Australii, Nowej Zelandii oraz Azji. Sezon na muchomory zielonawe rozpoczyna się w lipcu i trwa aż do listopada.

Wówczas sromotnik pojawia się pojedynczo lub w małych skupiskach. Często rozwija się pod dębami, ale również pod bukami, kasztanowcami, grabami, sosnami, świerkami czy brzozami.

Muchomor zielonawy w największej ilości jest zauważany na glebach o odczynie obojętnym i zasadowym, ale rośnie również na tych kwaśnych.

Jest to silnie trujący gatunek grzyba, który często jest mylony z kanią, gąską zielonką (Tricholoma equestre), gołąbkiem zielonawym (Russula virescens), muchomorem brązowooliwkowym (Amanita submembranacea) lub muchomorem cytrynowym (Amanita citrina). Co więcej, młode owocniki przypominają pieczarki.

2. Jak wygląda muchomor sromotnikowy?

Muchomor sromotnikowy rośnie w lasach liściastych i mieszanych, wyglądem przypomina grzyby jadalne, dlatego warto poznać jego charakterystyczne cechy.

Trzon grzyba osiąga wysokość do 15 centymetrów i około 2-centymetrową grubość. Tuż pod kapeluszem znajduje się wyrazisty pierścień o żółtawej lub białej barwie.

Z kolei końcówka trzonu przypomina bulwę i znajduje się w pochewce. To właśnie te cechy pozwalają na odróżnienie muchomora od gąski zielonki i gołąbka zielonawego, które nie posiadają pierścienia i pochewki.

Owocnik zazwyczaj osiąga 10 centymetrów średnicy, na początku jest półkolisty, a wraz z upływem czasu staje się dzwonkowaty, a ostatecznie rozpostarty. Z reguły kolor można określić jako białozielony z przejaśnieniami na brzegach.

Często barwa zawiera domieszkę bieli, brązu, żółci lub szarości. Kapelusz bardzo łatwo się obiera, skórka jest gładka i złożona z promieniście ułożonych włókien.

Blaszki muchomora najczęściej są białe, jedynie u starszych okazów wydają się lekko żółte. Warto zauważyć, że są gęsto ułożone i mają różną długość.

Miąższ sromotnika jest biały i nie zmienia koloru po uszkodzeniu czy ściśnięciu. Zapach jest neutralny, jedynie u starszych grzybów może nieco przypominać ziemniaka.

Muchomor jest toksyczny, ale często można spotkać na nim ślimaki i różnego rodzaju owady. Nie jest to dowód na to, że okaz jest jadalny, ponieważ wiele rodzajów zwierząt uodparnia się na toksyny.

3. Jak odróżnić muchomora sromotnikowego od innych grzybów?

Muchomor zielonawy to grzyb często spotykany w lasach, niestety jego wygląd nie jest na tyle charakterystyczny, by z daleka móc uznać go za trujący gatunek. Z tego względu bywa mylony z kilkoma innymi grzybami, co niestety może być przyczyną ciężkich zatruć.

3.1. Muchomor sromotnikowy a kania

Zwykle kania jest o wiele większa od muchomora zielonawego i na kapeluszu posiada łuszczące się brązowawe strzępki, które można zetrzeć.

Znajdują się one również na trzonie. Z kolei owocnik sromotnika jest gładki, jedynie czasami posiada niewielkie, wrośnięte włókna w kolorze zielonawym, żółtawym lub szarawym.

Pod kapeluszem kani można zauważyć białe, dość szerokie blaszki, a na trzonie ruchomy pierścień - tej części nie posiada sromotnik. Kolejną różnicą jest bulwa na dole trzonu, w przypadku kani nie posiada otoczki, czyli pochwy.

Nie wolno zbierać nierozwiniętych owocników, ponieważ z ich odróżnieniem ma problem nawet doświadczony grzybiarz. W przypadku dojrzałych okazów należy wycinać jedynie te, do których mamy stuprocentową pewność.

3.2. Muchomor sromotnikowy a gąska zielona

Sromotnik i gąska kania nie różnią się od siebie kolorem. Charakterystyczną cechą są żółto-zielone blaszki u zielonki, brak pochwy oraz pierścienia. Przed ścięciem grzyba należy delikatnie odsunąć ściółkę, by móc dostrzec zgrubienie na końcu trzonu.

3.3. Muchomor sromotnikowy a gołąbek zielonawy

Barwa kapeluszu u obu gatunków nie ma znaczących różnic. Blaszki są kolei białawe, ale u gołąbka po uszkodzeniu stają się rdzawe lub brązowe, taki sam kolor przybierają u starszych owocników.

Trzon muchomora jest miękki, u starszych okazów pusty. Natomiast trzon gołąbka można określić jako pełny w środku i mocny. Miąższ sromotnika jest biały i delikatny, pod skórką delikatnie żółtooliwkowy. Gołąbek z kolei posiada suchy, twardy, zwarty miąższ, który łatwo się kruszy.

3.4. Muchomor sromotnikowy a pieczarka

Młode pieczarki mają biały kapelusz, wraz z upływem czasu staje się szarożółtawy lub szarobrązowy. Kapelusz muchomora zawsze posiada zielony odcień, może być białozielony, oliwkowozielony, szarozielony lub brunatnozielony.

Najłatwiej rozróżnić te grzyby za pomocą blaszek. U pieczarek są one różowawe, purpurowobrązowe, ciemnoczekoladowe, niekiedy prawie czarne, gęste i szerokie. W przypadku sromotnika - białe, ewentualnie z lekkim żółtawozielonym odcieniem.

4. Toksyny muchomora sromotnikowego

Muchomor sromotnikowy wywołuje zatrucia cyklopeptydowe i cytotoksyczne. Jest jednym z najbardziej trujących grzybów w Polsce. Spożycie nawet śladowych ilości może prowadzić do śmierci.

Najwięcej zatruć notuje się w okresie lata i wczesnej jesieni, ale zdarzają się też przypadki zimą, ponieważ wiele osób mrozi produkty.

Muchomor sromotnikowy w składzie posiada dwa główne rodzaje toksyn: fallotoksyny (falloidyna, falloina, fallizyna, fallicydyna) oraz amatoksyny (amanityna, amanina, amanullina).

Główną trucizną jest jednak alfa-amanityna, która nawet w niewielkiej dawce może spowodować uszkodzenie narządów. Przede wszystkim prowadzi do stłuszczenia, martwicy i zaniku glikogenu w wątrobie.

Często wywołuje też problemy z nerkami, takie jak azotemia, hipochloremia i mocznica. Charakterystycznym objawem jest skąpomocz lub bezmocz.

Temperatura rozkładu falotoksyn wynosi 280-282°C, a amatoksyn 245°C. Nie można ich usunąć z wodą odlaną po gotowaniu i nie ulegają także zniszczeniu w procesie suszenia czy marynowania grzybów.

5. Objawy zatrucia muchomorem sromotnikowym

Według naukowców z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, muchomor sromotnikowy to w 90-95% przyczyna śmiertelnych zatruć w Polsce.

Zatrucie przebiega w kilku etapach:

• okres utajnienia - brak objawów przez 6-24 godziny po zjedzeniu potrawy, na czas ma wpływ ilość spożytych grzybów,
• zaburzenia żołądkowo-jelitowe - trwają około 12-24 godziny i mają gwałtowny przebieg,
• druga faza utajenia - poprawa stanu zdrowia przez 12-24 godziny, w tym czasie następuje uszkodzenie hepacytów,
• faza wątrobowa - po 3-4 dniach dochodzi do uszkodzenia komórek wątrobowych, dodatkowe symptomy to skaza krwotoczna, niewydolność nerek i śpiączka wątrobowa.

Między czwartym, a szesnastym dniem od zatrucia dochodzi do śmierci. Z tego względu nie można ignorować żadnych dolegliwości, które pojawiają się po zjedzeniu dania z dodatkiem grzybów.

Charakterystyczne objawy zatrucia grzybami to:

• mocny ból brzucha,
• wodnista biegunka,
• wymioty,
• odwodnienie,
• ból głowy,
• zawroty głowy,
• osłabienie,
• bladość skóry,
• przyspieszone tętno,
• krwawienie z przewodu pokarmowego,
• zaburzenia świadomości,
• zaburzenia oddechu,
• utrata przytomności,
• śpiączka.

6. Zatrucie muchomorem sromotnikowym - pierwsza pomoc

Muchomor sromotnikowy posiada ogromną ilość toksyn, a ich największe stężenie znajduje się w kapeluszu. Po spożyciu okazu należy jak najszybciej wywołać wymioty.

Ważne, by do szpitala przewieźć jedzoną wcześniej potrawę, by móc ją zbadać, a także treść żołądkową lub kał. Kluczowe jest jak najszybsze dotarcie do placówki medycznej, liczy się każda minuta.

Zabronione jest picie jakichkolwiek płynów, nawet wody, zażywanie leków i testowanie domowych metod na problemy żołądkowe. Tego typu postępowanie spowoduje jedynie pogorszenie stanu zdrowia i opóźnienie rozpoczęcia leczenia.

Jedynie specjaliści będą w stanie oczyścić organizm z toksyn i ochronić narządy przed uszkodzeniem. Najczęściej chory otrzymuje wówczas duże dawki węgla aktywowanego, który przyciąga amanitynę.

Ważna jest terapia regenerująca komórki wątroby oraz ustabilizowanie równowagi organizmu. W tym celu stosuje się elektrolity i płyny izotoniczne. Problemy z nerkami wymagają dializy, a uszkodzenie wątroby - przeszczepu.