Bez czarny - zbiór, właściwości lecznicze, opinie, przepisy

Czarny bez (łac. Sambucus nigra) jest krzewem osiągającym nawet 10 metrów wysokości. Niekiedy przybiera rozmiar niedużego drzewa. Jego kwiaty są białe lub kremowe.

Owoce tego krzewu są ciemnofioletowe, błyszczące i mięsiste, osiągają wielkość od 6 do 8 milimetrów. Czarny bez często jest rozsiewany przez posilające się jego owocami ptactwo. Możemy go spotkać na skrajach lasów, w parkach, wąwozach i przydrożach. Jest także uprawiany w celach spożywczych.

Od wieków czarny bez jest wykorzystywany w medycynie ludowej, dlatego też często jest określany mianem bzu lekarskiego, bzowiny, bzu białego, bzu aptecznego. Bez czarny i jego kwiaty mają charakterystyczny przyjemny zapach. W okresie letnim (sierpień, wrzesień) dojrzewają owoce - jagody, które przybierają fioletowo-czarną barwę i mają słodki smak.

Surowcem leczniczym bzu czarnego są kwiaty oraz owoce. Zbioru kwiatów należy dokonywać wczesnym rankiem. Około 80% kwiatów w baldachach powinno być rozwinięte. Zebrane kwiatostany należy suszyć w cieniu na wolnym powietrzu lub w suszarkach w temperaturze 45ºC. Prawidłowo wysuszone kwiatostany bzu czarnego mają barwę żółtawo-białawą.

Zbiór owoców bzu czarnego przeprowadza się, gdy są one dojrzałe, mają barwę fioletowo-czarną. Owoce początkowo suszy się w temperaturze 30ºC, a następnie dosusza w 60ºC. Prawidłowo wysuszone owoce bzu czarnego mają kwaśny smak i nie pachną.

W lecznictwie stosuje się także korę bzu czarnego, którą zdejmuje się z 2-3-letnich drzew jesienią. Korę należy suszyć w przewiewnych i zacienionych miejscach lub w temperaturze do 100ºC.

Bez czarny znany był ze swoich właściwości leczniczych już w starożytności, już wtedy uważano go za drzewo życia. Znane jest powiedzenie: "kto będąc chory, każdego dnia będzie ucinał sobie drzemkę w cieniu bzu, ten powróci do zdrowia”. W XXI wieku bez również ma szerokie zastosowanie w medycynie.

W lecznictwie stosowane są kwiaty bzu czarnego, owoce bzu czarnego, liście bzu czarnego, nasiona bzu czarnego, kora bzu czarnego, a nawet korzenie bzu czarnego. Największe znaczenie mają kwiaty i owoce, gdyż są bogate we flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, olejki eteryczne, a także karotenoidy, witaminę A, witaminę B1, witaminę B6, witaminę C oraz sole mineralne.

Napar z kwiatów bzu lub syrop z kwiatów bzu zalecany jest w przeziębieniach, gdyż wykazuje działanie napotne oraz łagodzi katar i kaszel, a także wzmacnia ściany naczyń krwionośnych. Kwiaty bzu wykazują również działanie moczopędne, dlatego zalecane są w nadciśnieniu tętniczym, obrzękach, stanach zatrzymania wody w organizmie. Pektyny obecne w owocach działają przeczyszczająco oraz przeciwbólowe, stosowane są w bolesnym miesiączkowaniu, leczeniu migreny.

Owoce bzu i napary z kory wykorzystywane są także w przemyśle kosmetycznym. Służą do przemywania skóry z wysypką na ciele i owrzodzeniami.

Sok z owoców bzu czarnego w przemyśle spożywczym stosowany jest jako naturalny barwnik oraz służy do aromatyzowania produktów spożywczych.

Napary z suszonych lub napary świeżych liści bzu czarnego w postaci oprysków stosowane są do zwalczania szkodników roślinnych, takich jak mszyce, bielinek kapustnik, rolnice.

Czarny bez jako świeży napar to doskonały kosmetyk na problemy związane ze stanami zapalnymi oczu, obrzękami i cieniami pod powiekami.

Czarny bez zalecany jest również przy skórze ze skłonnością do wyprysków i przy trudno gojących się ranach. W takich przypadkach powinno się wykonywać kilkunastominutowe, ciepłe okłady.

Czarny bez jest ciekawą rośliną, zarówno dla farmakognostów jak i etnobotaników. Mechanizmy działania bzu oraz jego składniki czynne, nie we wszystkich aspektach poznane, mogłyby dostarczyć wielu tematów badawczych.

Już w starożytnym Egipcie znano korzystne właściwości czarnego bzu. Kleopatra - władczyni tego kraju wykorzystywała kwiaty bzu do kąpieli. Zawierają one flawonoidy, działają przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo, kwasy organiczne zaś wybielają skórę.

W połączeniu z mlekiem, którego również używała do kąpieli Kleopatra, tworzy niezastąpiony kosmetyk.

Czarny bez często jest składnikiem praparatów aptecznych i zielarskich. Jego kwiaty wchodzą m.in. w skład leku Tussiflos, który ma działanie wykrztuśne, pomaga w zwalczaniu męczącego, suchego kaszlu.

Owoce są również jednym ze składników preparatów zalecanych na zaparcia (np. Normosan), oraz w chorobach skóry, zwłaszcza łuszczycy (np. Betagran). Są również podstawą leków o działaniu napotnym i przeciwzapalnym (np. Agryflos), które są pomocne podczas leczenia przeziębienia i kaszlu.

Panuje powszechna opinia, że czarny bez jest trujący, w związku z czym nie powinniśmy go spożywać. Prawdą jest, że owoce czarnego bzu zawierają prunazynę i sambunigrynę, mogące wywołać zatrucie pokarmowe.

W celach leczniczych jednak stosowany jest napar z kwiatów, które tych związków nie zawierają, lub poddanych termicznej obróbce owoców, które można zasuszyć lub ugotować na sok, dzięki czemu szkodliwe substancje się ulatniają, a owoce stają się jadalne.

W sklepach spożywczych można dostać także sok z jagód czarnego bzu, który rozcieńcza się wodą i możemy go wypijać, zamiast słodkich napojów. Dobrymi opiniami cieszy się także nalewka z czarnego bzu oraz spirytusu. Oprócz właściwości prozdrowotnych, ma również ciekawy smak i aromat.

Owoce czarnego bzu zawsze musimy poddać obróbce termicznej. W przeciwnym wypadku można się nimi zartuć. Nie powinno się także przekraczać zalecanych dziennych dawek, ponieważ może to prowadzić do bólu brzucha i biegunki.

Jeśli stosujemy czarny bez w syropie, dawkowanie to 15 ml trzy razy na dzień. Przy stosowaniu zewnętrznym, również trzy razy dziennie powinniśmy przykładać je w miejsce chorobowo zmienione. Sok z jagód bzu ma mniejsze stężenie, dlatego możemy pić go kilka razy dziennie, np. dodając łyżkę stołową do herbaty.

Czarny bez możemy wykorzystać samodzielnie w domu, tworząc własne, zdrowotne mieszanki. Poniżej zamieszczamy kilka przydatnych przepisów.

Sok z owoców czarnego bzu

Owoce czarnego bzu ogrzewamy w garnku, aż do puszczenia soku. Następnie rozcieramy je na miazgę i przeciskamy przez gazę. Dalej gotujemy sok z niewielką ilością miodu i rozlewamy do ciemnych butelek.

Sok pijemy 2-3 razy dziennie po szklance, rozcieńczony z wodą (do 50 gram soku dolewamy gorącej wody). Stosujemy przy wspomaganiu leczenia przeziębienia, przy nerwobólach oraz zaburzeniach trawienia.

Odwar z kwiatów czarnego bzu

Łyżkę kwiatów czarnego bzu zalewamy szklanką zimnej wody, po czym doprowadzamy do wrzenia i gotujemy na małym ogniu przez około 5 minut. Odstawiamy na 15 minut, cedzimy.

Wywar ten powinniśmy pić 2-3 razy dziennie po 1/3 szklanki jako środek przeciwgorączkowy, moczopędny i napotny.

Nalewka z czarnego bzu

Składniki:

• 0.5 l wody,
• 1 kg owoców czarnego bzu,
• 25 dag cukru,
• 1 l spirytusu 96%

Przygotowanie:

• owoce płuczemy na sicie, starannie odsączamy, wsypujemy do słoja i zalewamy alkoholem,
• odstawiamy w ciemnym, ciepłym miejscu na miesiąc,
• po miesiącu przefiltrowujemy,
• z wody i cukru gotujemy syrop, studzimy i łączymy z alkoholem,
• po tygodniu filtrujemy, zlewamy do butelek, dokładnie zakręcamy i odstawiamy w średnio chłodne, ciemne miejsce,
• po 6 miesiącach mamy gotową nalewkę.

Nasionka czarnego bzu znaleziono w wykopaliskach z czasów epoki kamienia łupanego. Poznając wierzenia ludów germańskich, słowiańskich, Brytów, Celtów i Skandynawów dowiadujemy się o magicznych właściwościach przypisywanych czarnemu bzu przez naszych praprzodków.

Występował jako naturalny składnik naszego ogrodzenia, chroniąc ludzi przed gryzoniami, które odstręczał zapach. Bronił przed nieczystymi mocami.

W dawnych czasach panował przesąd, że ścięcie drzewka bzu groziło nieszczęściem, jak choroba (bóle nóg i rąk) lub zgonem. Zabronione było również używanie drewna z bzu na podpałkę - miało to sprowadzić na osoby przebywające w otoczeniu pieca ogniopiór - znamię na twarzy w kształcie płomienia, oraz wrzody na plecach i parchy na twarzy.

W niektórych częściach Polski bzom powierzano swe choroby. Spalenie drewna mogłoby je uwolnić. Do bzowych krzewów odnoszono się z bojaźnią i szacunkiem - w niektórych miejscach bardzo długo utrzymywał się zwyczaj pokłonu i uchylania czapki w kierunku drzewa bzowego.

Mieszkańcy Skandynawii wyruszając na długie, niebezpieczne wyprawy, bzom powierzali swoje życie i zdrowie. Dla Celtów bez był symbolem odrodzenia i śmierci.

W chrześcijańskiej tradycji krzew bzu także odgrywał rolę, niestety niezbyt pozytywną - panuje przekonanie, że na nim właśnie powiesił się Judasz. Historia ta została utrwalona w nazwie grzybów, porastających obumierające pnie bzów.

Uszak bzowy (Auricularia auricula-judae) w dosłownym tłumaczeniu "Judaszowe ucho" jest dobrze znanym przysmakiem i medykamentem azjatyckim. W Europie jest dość rzadko zbierany, choć możemy go znaleźć na pniach bzów i innych drzew liściastych.

Wygląd takiego grzyba jest charakterystyczny - przypomina wyglądem małżowiny uszne - pod warunkiem jednakże, że jest dobrze nawodniony. Ma zastosowanie w problemach z hemoroidami, w stanach zapalnych oczu, przy przeziębieniach. Ma działanie ogólnie wzmacniające.

Nasi słowiańscy przodkowie znali również właściwości bzu poprawiające odporność. Zbierali w Noc Świętojańską kwiaty bzu, po czym zjadali je upieczone w cieście. Miało to chronić przez cały rok przed febrą.

Dziś również warte polecenia są przysmaki przygotowane na bazie bzu, np. soki i powidełka z owoców bzu, lub kwiaty smażone w cieście naleśnikowym.